Friedrich Engels Konut Sorunu

Haziran 1872-Şubat 1873 

İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ

Aşağıdaki çalışma, 1872'de Leipzig Volksstaat[54] için yazmış olduğum üç makalenin yeni bir baskısıdır. Tam o dönemde Fransız milyarları Almanya'ya akıyordu:125 kamu borçları ödeniyor, kaleler ve kışlalar inşa ediliyor, silah ve savaş malzemesi stokları yenileniyordu: tedavüldeki para miktarından daha az olmayan mevcut sermaye birdenbire muazzam ölçüde artırılmıştı, ve bütün bunlar, Almanya'nın dünya arenasına yalnızca bir "birleşik imparatorluk" olarak değil, ama ayrıca büyük bir sınai ülke olarak katıldığı zaman oluyordu. Bu milyarlar, onun genç büyük sanayiine güçlü bir dürtü kazandırmıştır, ve her şeyden önce bu milyarlardır ki, Almanya'nın dünya pazarında kendi yerini koruyabilecek bir sanayi ülkesi olduğunu tanıtladığı, savaşı izleyen aldatıcı görünüşüyle çok zengin kısa bir gönenç  dönemi ve hemen bunun ardından, 1873-74'te büyük çöküntünün kaynağı olmuştur.

Eski kültüre sahip bir ülkenin manüfaktür ve küçük üretimden büyük sanayie, üstelik elverişli koşullarla çabuklaştırılmış böylesine hızla geçtiği bir dönem, aynı zamanda ileri düzeyde bir "konut darlığı" dönemidir. Bir yandan, kırsal işçi yığınlarını, birdenbire, sınai merkezlere dönüşen büyük kentler kendine çekmekte; öte yandan da, bu eski kentlerin yapı düzenlemeleri yeni büyük sanayi koşullarına ve buna tekabül eden trafiğe uymamakta; sokaklar genişletilmekte, yenileri açılmakta, ve kentlerin ortasından demiryolları geçirilmektedir. Tam işçilerin yığınlar halinde kentlere aktığı sırada, işçi meskenleri büyük ölçüde yıktırılmaktadır. İşçiler ve küçük tüccarlar ve müşterileri işçiden oluşan zanaatçılar için aniden ortaya çıkan konut darlığı burdan gelmiştir. En başından beri sanayi merkezleri olarak gelişen kentlerde bu konut darlığı yok gibidir; örneğin, Manchester, Leeds, Bradford, Barmen-Elberfeld. Öte yandan, darlık, o sıralarda, Londra, Paris, Berlin, Viyana'da had safhaya varmış, ve çoğunlukla süregen bir biçimde varlığını sürdürmüştür.

Dolayısıyla, o günün basınını "konut sorunu" üzerine broşürlerle dolduran ve her türden toplumsal şarlatanlığa yolaçan işte bu konut darlığı, Almanya'da ortaya çıkan sanayi devriminin bu belirtisidir. Bu tür bir dizi makale, Volksstaat'a da sızmayı başarmıştır. Daha sonra kendisini Württemberg'den tıp doktoru A. Mülberger olarak tanıtan imzasız yazar, Alman işçilerini, bu sorun aracılığı ile, Proudhon'un toplumsal her derde deva ilacının mucizevi etkileri konusunda aydınlatmak için bunu elverişli bir fırsat saymıştır.[248] Yazıkuruluna, bu makalelerin kabul edilmesi konusundaki şaşkınlığımı belirttiğim zaman, bunları yanıtlamaya davet edildim ve bunu da yaptım. (Bkz: Birinci Kısım: Proudhon Konut Sorununu Nasıl Çözüyor) Bu makale dizisini, kısa bir süre sonra, Dr. Emil Sax'ın çalışmalarına dayanarak,[249] sorun üzerine yardımsever burjuva görüşünü incelediğim bir ikinci dizi izledi. (Bkz: İkinci Kısım: Burjuvazi Konut Sorununu Nasıl Çözüyor) Oldukça uzun bir bekleyişten sonra, Dr. Mülberger, bana, makalelerimi yanıtlama (sayfa 353) onurunu verdi,[250] ve bu, beni, bir yanıt vermeye zorladı (Bkz: Üçüncü Kısım: Proudhon ve Konut Sorunu Üzerine Ek); böylelikle, hem bu polemik, hem de benim bu sorun ile özel ilgim son buldu. Broşür biçiminde bir ayrı basım olarak da çıkmış olan bu üç dizi makalenin kaynağının tarihi böyledir. Şimdi yeni bir baskının gerekli oluşunu kuşkusuz ki yapıtı yasaklayarak, satışını, her zamanki gibi olağanüstü artıran Alman hükümetinin himmetine borçluyum, ve burada bu olanaktan yararlanarak ona saygıyla teşekkürlerimi bildiririm.

Bu yeni baskı için metni gözden geçirdim, birkaç ek ve not ekledim, ve birinci kısımda, hasmım Dr. Mülberger'in ne yazık ki keşfedemediği küçük bir ekonomik hatayı düzelttim. Bu gözden geçirme sırasında uluslararası işçi sınıfı hareketinin son ondört yıl içinde nasıl dev bir ilerleme kaydettiğini farkettim. O sıralarda, hâlâ "yirmi yıldır Latin dilleri konuşan işçilerin, Proudhon'un yapıtlarından" ve icabında, Proudhon'u "hepimizin hocası", notre maître à nous tous, olarak gören, "anarşizm"in babası Bakunin tarafından sunulan prudonculuğun daha da tekyanlı bir baskısından "başka zihinsel gıdalarının olmayışı" bir gerçekti. Her ne kadar Fransa'da prudoncular işçiler arasında küçük bir mezhep topluluğu idilerse de, kesinlikle formüle edilmiş bir programı olan ve Komünde ekonomik alanda liderliği ele geçirmeyi başaranlar da onlardı. Belçika'da prudonculuk Walloon işçileri arasında rakipsiz saltanat sürüyordu, ve İspanya ve İtalya'da, birkaç tecrit edilmiş istisna dışında, işçi sınıfı hareketi içinde anarşist olmayan her şey prudoncu idi. Ve bugün? Fransa'da Proudhon, işçiler arasından tamamıyla atılmıştır ve prudoncular olarak kendilerini sosyalistler diye de adlandıran, ama sosyalist işçilerin, kendilerine karşı en şiddetli savaş verdiği bu kimseler, yalnızca radikal burjuvazi ve küçük-burjuvazi arasında taraftar bulmaktadırlar. Belçika'da Flemenkler, Walloon'ları hareketin liderliğinden atmış, prudonculuğu devirmiş ve hareketin düzeyini büyük ölçüde yükseltmişlerdir. İspanya'da, İtalya'da olduğu gibi, yetmişlerin büyük anarşist dalgası geri çekilmiş, ve kendisiyle birlikte prudonculuğun kalıntılarını da süpürüp atmıştır. İtalya'da yeni parti hâlâ durulaşma ve oluşma süreci içindeyken, (sayfa 354) İspanya'da Nueva Federación Madrilena[251] gibi Enternasyonalin Genel Konseyine sadık kalan küçük bir çekirdek, burjuva cumhuriyetçilerin işçiler üzerindeki nüfuzunu gürültücü anarşist haleflerinin yapabildiğinden —bizzat cumhuriyetçi basından görülebileceği gibi— çok daha etkin biçimde yokeden güçlü bir parti durumuna gelmiştir. Latin işçiler arasında Proudhon'un unutulan yapıtlarının yerini Kapital, Komünist Manifesto, ve marksist okulun diğer bazı yapıtları almış, ve Marx'ın esas istemi —bütün üretim araçlarına toplum adına tek siyasal güç haline gelen proletarya tarafından elkonması— şimdi Latin ülkelerindeki tüm devrimci çalışan sınıfın da istemi [haline gelmiştir. -ç.]

Dolayısıyla, eğer prudonculuk en sonunda Latin ülkelerin işçileri arasından da sökülüp atılmışsa, —gerçek hedefine uygun olarak— yalnızca Fransız, İspanyol, İtalyan ve Belçikalı burjuva radikallerine burjuva ve küçük-burjuva emellerinin bir ifadesi olarak hizmet ediyorsa, bugün ona neden geri dönelim? Bu makaleleri yeniden basarak ölü bir hasımla neden yeniden mücadele edelim?

İlk olarak, bu makaleler, Proudhon'a ve onun Alman temsilcisine karşı yalnızca bir polemikle kısıtlı olmadığı için. Marx ve benim aramdaki işbölümünün bir sonucu olarak, süreli basında, ve dolayısıyla özellikle karşıt görüşlere karşı mücadelede görüşlerimizi açıklamak, Marx'ın büyük temel yapıtını hazırlayabilecek zaman bulabilmesi için, bana düşmüştü. Bu, görüşlerimizi, diğer görüşlere karşı çoğunlukla bir polemik biçiminde sunmamı gerektirdi. Burada da aynısı. Birinci ve Üçüncü Kısım, yalnızca soruna prudoncu yaklaşımın bir eleştirisini değil, ama ayrıca bizim kendi yaklaşımımızın bir sunuşunu da içermektedir.

İkinci olarak, Proudhon, Avrupa işçi sınıfı hareketinin tarihinde, sessiz sedasız unutulamayacak kadar önemli bir rol oynamıştır. Teorik olarak çürütülmüş, uygulamada bir kenara itilmiş olmasına karşın, hâlâ tarihsel önemini korumaktadır. Modern sosyalizmle herhangi bir ayrıntıda ilgilenen herkesin, hareketin "defteri dürülmüş görüş açılarını" da öğrenmesi gerekir. Marx'ın Felsefenin Sefaleti, Proudhon toplumsal reform için pratik önerilerini ortaya atmadan birkaç yıl önce yayınlandı. Marx, burada, Proudhon'un (sayfa 355) değişim bankasını ancak çekirdek halinde keşfedip eleştirebiliyordu. Dolayısıyla, bu açıdan, benim bu çalışmam Marx'ın çalışmasını, ne yazık ki eksik olarak tamamlamaktadır. Marx bütün bunları çok daha iyi ve daha inandırıcı bir biçimde başarabilirdi.

Ve son olarak, burjuva ve küçük-burjuva sosyalizmi şu ana kadar Almanya'da güçlü bir biçimde temsil edilmektedir. Bir yandan işçileri kendi meskenlerinin sahipleri haline dönüştürme isteğinin onlar için büyük rol oynadığı ve bu nedenle de benim çalışmam onlara karşı hâlâ geçerliliğini koruduğu Katheder-Sosyalistler[252] ve her türden yardımseverler tarafından. Öte yandan, belli bir küçük-burjuva sosyalizmi, bizzat Sosyal-Demokrat Parti, ve hatta Reichstag grubu saflarında bile temsil edilmektedir. Bu şöyle yapılmaktadır: modern sosyalizmin temel görüşleri ve bütün üretim araçlarının toplumsal mülk haline dönüştürülmesi istemi haklı olarak kabul edilirken, bunun gerçekleşmesinin ancak uzak gelecekte, bütün pratik amaçlar için görünmeyecek kadar uzak bir gelecekte mümkün olduğu ileri sürülmektedir. Dolayısıyla, günümüz için, ancak toplumsal yamamaya başvurulabilir, ve koşullar uyarınca, sözde "emekçi sınıfların kalkındırılmasıi" gibi en gerici çabalara dahi sempati gösterilebilir. Böylesine bir eğilimin varlığı, özellikle sanayi devriminin şiddetle ve geniş çapta bu eski ve köklü bağnazlığı söküp attığı bir sırada, bağnazlığın par excellence[4*] aşamasına ulaştığı bir ülkede, Almanya'da, oldukça kaçınılmazdı. Bu eğilim, Sasyalistlere-Karşı Yasaya[118], polise ve mahkemelere karşı, tam da son sekiz yıl içersinde verilen mücadelede böylesine hayranlık verici biçimde sergilenmiş olan işçilerimizin, o muhteşem sağduyusu karşısında harekete pek zararlı olmamaktadır. Ancak, böyle bir eğilimin varlığının açık-seçik kavranılması gerekir. Ve, daha ilerde bu eğilim gerektiği ve hatta istenildiği gibi, daha kesin ve daha açıkça tanımlanmış bir biçim alırsa, programının formülasyonu için ardıllarına geri dönmek zorunda kalacaktır, ve bunu yaparken de Proudhon'dan pek kaçınamayacaktır.

"Konut sorunu"nun hem büyük burjuva, hem de  küçük-burjuva çözümlerinin esası, işçinin kendi meskenine sahip olmasıdır. Ancak bu, Almanya'nın son yirmi yıldaki sanayi gelişmesiyle oldukça kendine özgü bir görünüm altında, ortaya konmuş bir noktadır. Başka hiç bir ülkede yalnızca kendi meskenine değil, aynı zamanda bir bahçe ya da tarlaya sahip olan böylesine çok ücretli işçi yoktur. Bu işçilerin yanısıra, gerçekte oldukça güvenli zilyetlik hakkı ile ev ve bahçe ya da tarlayı kiracı olarak elinde tutan daha pek çokları vardır. Ev gereksinmeleri için bahçecilik ya da küçük tarımın yanısıra yürütülen kırsal ev sanayii, Almanya'nın yeni büyük sanayiinin geniş tabanını oluşturmaktadır. Batıda işçiler çoğunlukla meskenlerinin sahibi, Doğuda ise esas olarak kiracıdırlar. Ev sanayiinin ev gereksinmeleri için bahçecilik ve tarımla, ve dolayısıyla güvenli bir meskenle bu bileşimini, yalnızca hâlâ el dokumacılığının mekanik tezgaha karşı mücadele ettiği yerlerde yani Aşağı Rhineland'da ve Vestefalya'da Saxon Erzgebirge'de ve Silezya'da değil, ama ayrıca, örneğin Thüringen Ormanı ve Rhön bölgesi gibi, herhangi bir türden ev sanayiinin kırsal bir uğraşı haline geldiği her yerde bulabiliriz. Tütün tekelinin tartışıldığı sırada, puro yapımının ne kadar yaygın biçimde zaten bir kırsal ev sanayii halinde yürütülmekte olduğu ortaya çıkmıştı. Küçük çiftçiler arasında, örneğin birkaç yıl önce Eifel bölgesinde[253] olduğu gibi, sıkıntıların yaygınlaştığı her yerde, burjuva basını hemen tek çare olarak uygun bir ev sanayiinin başlatılması için yaygara koparmaktadır. Ve gerçekten de hem küçük toprak sahibi Alman köylülerinin, giderek artan gereksinmeleri, hem de Alman sanayiinin genel durumu, kırsal ev sanayiini sürekli olarak genişlemeye zorlamaktadır. Bu, Almanya'ya özgü bir durumdur. Buna benzer herhangi bir şeyi Fransa'da çok ender buluyoruz; örneğin ipek böcekçiliği bölgelerinde. Küçük çiftçilerin bulunmadığı İngiltere'de kırsal ev sanayii günlük tarım işçilerinin karılarının ve çocuklarının çalışmalarına dayanmaktadır. Ancak İrlanda'da, kırsal giyim eşyası yapımı ev sanayiinin, Almanya'daki gibi gerçek köylü aileleri tarafından yürütüldüğünü görebiliriz. Doğal olarak, burada, dünya sanayi piyasasında temsil edilmeyen Rusya ve diğer ülkelerden sözetmiyoruz.

Dolayısıyla, sanayi açısından, Almanya'nın geniş bir kısmında, ilk bakışta genellikle makinenin girmesinden önce varolanı andıran bir durum vardır. Ancak bu, yalnızca ilk bakışta böyledir. İlk zamanların kırsal ev sanayii, ev gereksinmeleri için bahçecilik ve tarımla birlikte, en azından sanayinin gelişmekte olduğu ülkelerde, işçi sınıfı için tahammül edilebilir, ve hatta yer yer, rahat bir maddi ortamın temeli oldu, ama aynı zamanda da onun entelektüel ve siyasal köreltilmesine de temel oldu. Elle yapılan ürün ve onun maliyeti, piyasa fiyatını belirliyordu, ve günümüze göre çok düşük olan emek verimi nedeniyle pazar, kural olarak arzdan daha hızlı genişliyordu. Bu, geçen yüzyılın ortalarında İngiltere ve kısmen Fransa için özellikle dokuma sanayiinde geçerliydi. Oysa o sıralarda Otuz Yıl Savaşının[70] yıkımından ancak kurtulmakta olan ve en elverişsiz koşullar altında yükselmeye çalışan Almanya'da durum hiç kuşkusuz oldukça farklıydı. Almanya'da, dünya pazarı için üretim yapan tek ev sanayii, keten dokumacılığı, vergiler ve feodal haraçlarla öylesine yüklüydü ki bu sanayi, köylü dokumacıları, geri kalan köylülerin çok düşük düzeyinin üzerine çıkaramıyordu. Gene de o sıralarda kırsal sanayi işçisi, belli bir yaşama güvencesinden yararlanmaktaydı.

Makinenin gelişiyle bütün bunlar değişti. Fiyatlar şimdi makina-yapısı ürün tarafından belirleniyordu, ve ev sanayi işçisinin ücreti, bu fiyatla birlikte düşüyordu. Oysa, işçi ya bunu kabul etmek, ya da başka iş aramak zorundaydı, ve bir proleter haline gelmeden, yani, kendi malı ya da kiralamış olduğu küçük evi, bahçesi ve tarlasından vazgeçmeden bunu yapamazdı. Ancak en ender durumlarda bunu yapmaya hazırdı. Ve böylece eski kırsal el dokumacısının ev gereksinmeleri için bahçeciliği ve tarımı, el tezgahının makine tezgahına karşı mücadelesinin her yerde böylesine uzun sürmesine ve Almanya'da henüz bir sonuca varmamış olmasına yolaçan bir neden haline gelmiştir. Bu mücadelede, ilk kez olarak, özellikle İngiltere'de, önceleri işçiler için göreli bir gönenç temeli olan aynı koşulun —kendi üretim ararlarına sahip olması olgusu— şimdi onun için bir engel ve bir şanssızlık haline geldiği ortaya çıkmıştır. Sanayide mekanik tezgah, el tezgahını yenmiş, ve tarımda büyük işletmecilik (sayfa 358) küçük işletmeciliği mücadele alanından sürüp atmıştır. Ancak, her iki üretim alanında da pek çoğunun birleşik emeği ve makine ve bilim uygulaması toplumsal kural haline gelmişken, işçi, küçük evi, bahçesi, tarlası ve el tezgahıyla eskimiş bireysel üretim yöntemine ve el emeğine zincirlenmişti. Şimdi ev ve bahçe sahibi olmak mutlak hareket özgürlüğüne (vogelfreie Beweglichkeit) sahip olmaktan çok daha az avantajlıydı. Hiç bir fabrika işçisi yavaş, ama emin bir şekilde açlıktan ölen kırsal el dokumacısıyla yer değiştirmezdi.

Almanya, dünya pazarında geç göründü. Büyük sanayimiz kırklarda başlamış; ilk hızını 1848 Devriminden almış, ve ancak 1866 ve 1870 devrimleri, en azından, yolundaki en kötü siyasal engelleri temizledikten sonra tam olarak gelişebilmiştir. Ancak dünya pazarını geniş ölçüde daha önceden işgal edilmiş olarak bulmuştur. Kitle tüketim malları İngiltere, zarif lüks eşya ise Fransa tarafından sağlanmaktaydı. Almanya ilkini fiyat, ikincisini de kalite bakımından altedemezdi. O an için, dolayısıyla, Alman üretiminin o zamana kadar izlediği yenik düşmüş yolunu izleyerek, İngilizler için çok küçük, Fransızlar içinse çok adi olan mallarla dünya pazarına sızmaktan başka çare yoktu. Kuşkusuz, önce iyi örnekler, ardından düşük kaliteli mal yollama şeklindeki Almanların ünlü aldatma geleneği kısa süre sonra dünya pazarında yeterince ciddi şekilde cezalandırılmış, ve çoğunlukla terkedilmiştir. Öte yandan, fazla-üretimin rekabeti giderek saygıdeğer İngilizleri dahi kalite bozulması yoluna itmiş, ve böylece, bu alanda yenilmez olan Almanlara bir üstünlük sağlamıştır. Ve böylece sonunda büyük bir sanayie sahip olduk ve dünya pazarında bir rol oynar hale geldik. Ama büyük sanayimiz (yurt-içi talep sınırlarının çok ötesinde üretim yapan demir sanayii dışında) hemen tamamıyla yurt-içi pazar için çalışmakta, ve kitle halindeki ihracatımız, büyük sanayiin, olsa olsa, gerekli yarı-mamul ürünleri sağladığı, bizzat küçük malların ise esas itibariyle kırsal ev sanayii tarafından arzedildiği, çok büyük sayıda küçük mallardan oluşmaktadır.Ve burada, modern işçi için ev ve toprak mülkiyetinin "nimetleri", bütün ihtişamıyla görünmektedir. Hiç bir yerde, İrlanda'nın ev sanayilerinde dahi Alman ev sanayilerinde olduğu kadar rezilane düşük ücret ödenmemektedir. Rekabet sayesinde kapitalist işgücü fiyatından ailenin kendi küçük bahçesi ya da tarlasından kazandığı kadarını indirebilmektedir. İşçiler kendilerine teklif edilen herhangi bir parça-ücreti kabul etmek zorundadırlar, çünkü aksi takdirde hiç bir şey alamazlar ve yalnızca kendi tarım ürünleriyle de geçinemezler, ve öte yandan da, zaten onları oldukları yere zincirleyen bu tarım ve toprak mülkiyeti başka yerde iş aramalarını engellemektedir. Almanya'nın dünya pazarında bütün bir seri küçük malda rekabet gücünü koruyan temel budur. Bütün kâr normal ücretlerden yapılan bir indirimden sağlanmakta ve bütün artı-değer alıcıya sunulabilmektedir. Alman ihraç mallarının çoğunun olağanüstü ucuzluğunun sırrı budur.

Öteki sanayi kollarında da Alman işçilerinin ücretlerini ve yaşam koşullarını Batı Avrupa ülkelerinin altında tutan, her şeyden çok bu durumdur. Geleneksel olarak işgücü değerinin çok altında tutulan bu emek fiyatlarının ölü ağırlığı, kent işçilerinin, ve hatta büyük kentlerdeki işçilerin ücretlerini işgücü değerinin altına indirmektedir; düşük ücret ödenen ev sanayii kentlerde de eski el sanatlarının yerini aldığı, ve burada da genel ücret düzeyini düşürdüğü için, bu daha da belirgindir.

Burada açıkça görüyoruz ki, daha önceki bir tarihsel aşamada, işçilerin göreli gönencinin temeli olan şey, yani tarım ve sanayi bileşimi, ev, bahçe ve tarla, ve mesken mülkiyeti güvencesi, günümüzde, büyük sanayi egemenliğinde, yalnızca işçiler için en kötü engel değil, ama bütün işçi sınıfı için en büyük şanssızlık, yalnızca ayrı bölgelerde ve iş kollarında değil, ama bütün ülkede ücretlerin, örneği görülmemiş düşüklüğünün temeli haline gelmektedir. Ücretlerden yapılan bu anormal indirimle geçinen ve zenginleşen büyük burjuvazinin ve küçük-burjuvazinin, kırsal sanayii ve işçilerin kendi evlerinin sahibi olmalarını heyecanla savunmalarına, ve kırsal sıkıntılara tek çare olarak yeni ev sanayilerinin başlatılmasını görmelerine şaşmamak gerekir!

Bu sorunun bir yüzüdür, ama bunun bir de öteki yüzü vardır. Ev sanayii, Alman ihracat ticaretinin ve dolayısıyla bütün büyük sanayiin geniş tabanı haline gelmiştir. Bu nedenle Almanyanın geniş bölgelerine yayılmıştır ve her gün daha da yayılmaktadır. Küçük köylünün, kendi kullanımı için ev sanayi üretiminin, ucuz konfeksiyon ve makine ürünleri tarafından yıkılmasıyla, hayvancılığının ve dolayısıyla gübre üretiminin, mark sisteminin dağılması, ortak markın ve zorunlu nöbetleşe ekimin ortadan kaldırılması sonucu yokedilmesinden beri kaçınılmaz olan çöküşü — bu çöküş, tefeciye kurban düşen küçük köylüyü zorla modern ev sanayiinin kollarına sürüklemektedir. İrlanda'da toprak sahibinin toprak kirası gibi, Almanya'da ipotek tefecisinin faizi toprağın ürününden değil, ancak sınai köylünün ücretinden ödenebilir. Ancak, ev sanayiinin gelişmesiyle birbiri ardından köylük bölgeler günümüz sanayi hareketinin içine sürüklenmektedir. Almanya'da sanayi devrimini İngiltere ve Fransa'dakinden çok daha geniş bölgelere yayan, kırsal bölgelerin ev sanayii tarafından bu şekilde köklü bir biçimde değişikliğe uğratılmasıdır. Sanayimizin göreli olarak bu düşük düzeyidir ki, onun alan olarak yayılmasını daha da zorunlu kılmaktadır. Bu, İngiltere ve Fransa'nın tersine, Almanya'da devrimci işçi sınıfı hareketinin yalnızca kentsel merkezlerde kısıtlanacak yerde, ülkenin büyük bir kısmında neden böyle çok büyük ölçüde yayıldığını açıklamaktadır. Ve gene bu, hareketin sessiz, emin ve karşı konmaz ilerlemesini de açıklamaktadır. Besbelli ki, Almanya'da, başkentte ve öteki büyük kentlerde başarılı bir ayaklanmanın, ancak daha küçük kentlerin çoğunluğu ve kırsal bölgelerin büyük bir bölümü devrimci değişiklik için olgun hale geldiği zaman mümkün olabilecektir. Normale benzer herhangi bir gelişmeyle hiç bir zaman Parislilerin 1848 ve 1871'dekilerine benzer işçi sınıfı zaferleri kazanacak durumda olmayacağız, ama aynı nedenle de Paris'in her iki durumda da başına geldiği gibi devrimci başkentin gerici eyaletler tarafından uğratıldığı yenilgiye de düşmeyeceğiz. Fransa'da hareket her zaman başkentte başlamıştır; Almanya'da büyük sanayi, imalat ve ev sanayi bölgelerinden başlamıştır; başkent ancak daha sonra ele geçirilmiştir. Dolayısıyla, muhtemelen gelecekte de, inisiyatif Fransa'nın elinde olacak, ancak sonuç Almanya'da kazanılacaktır.

Şimdi gelişmesi nedeniyle Alman üretiminin belirleyici dalı haline gelen ve Alman köylülerini giderek daha fazla köklü değişikliklere uğratan bu kırsal ev sanayii ve imalatının kendisi de daha ileri bir devrimci değişikliğin ancak hazırlık aşamasıdır. Marx'ın da tanıtlamış olduğu gibi (Kapital, Birinci Cilt, 3. baskı, s. 484-95) belirli bir evrim aşamasında makine ve fabrika üretimi nedeniyle onun da yıkılış saati gelecektir. Ve bu saat de yakın gibi görünmektedir. Ama Almanya'da kırsal ev sanayiinin ve imalatının, makine ve fabrika üretimiyle yokedilmesi, milyonlarca kırsal üreticinin, geçim aracının yokedilmesi, küçük Alman köylülerinin hemen hemen yarısının mülksüzleştirilmesi demektir; yalnızca ev sanayiinin, fabrika üretimine değil, köylü çiftçiliğinin de büyük kapitalist tarıma, ve küçük toprak mülkiyetinin büyük toprak mülkiyetine dönüşmesi — köylüler aleyhine, sermaye ve büyük toprak mülkiyeti lehine bir sanayi ve tarım devrimidir. Bu dönüşümü de hâlâ eski toplumsal koşullar altında iken geçirmek Almanya'nın yazgısında varsa, bu, kuşkusuz dönüm noktası olacaktır. O zamana kadar inisiyatifi başka hiç bir ülkenin işçi sınıfı almamışsa, Almanya, kesinlikle ilk vuruşu yapacak, ve "şanlı ordu"nun köylü evlatları da kahramanca yardım edecektir.

Ve bununla, her işçiye kendi küçük evinin mülkiyetini verecek ve böylece onu, özel kapitalistine yarı-feodal biçimde zincirleyecek olan burjuva ve küçük-burjuva ütopyası çok değişik bir görünüm almaktadır. Onun gerçekleşmesi yerine bütün küçük kırsal ev sahiplerinin ev sanayii işçileri haline dönüşmesi; "toplumsal girdaba" sürüklenen küçük köylünün eski tecridinin yokedilmesi ve onunla birlikte siyasal hiçliğinin yokedilmesi; sanayi devriminin kırsal bölgelere yayılması ve böylece nüfusun en kararlı ve tutucu sınıfının bir devrim yuvası haline dönüştürülmesi; ve bütün bunların sonucu olarak ev sanayii ile uğraşan işçilerin, onları zorla ayaklanmaya iten makine tarafından mülksüzleştirilmesi olacaktır.

Burjuva-sosyalist hayırseverlerin, kapitalistler olarak kamu görevlerini, bu çarpıtılmış biçimde, toplumsal devrimin (sayfa 362) yararına ve ilerletilmesi uğruna sürdürdükleri sürece, ideallerinin özel zevkine varmalarına seve seve izin verebiliriz. (sayfa 363)

Londra, 10 Ocak 1887

15 ve 22 Ocak 1887 tarihli

Der Sozialdemokrat,

n° 3 ve 4'te, ve F. Engels,

Zur Wohnungs fragen, Hotingen-Zürich, 1887'de

yayımlanmıştır

FRİEDRİCH ENGELSKONUT SORUNU

BİRİNCİ KISIM

PROUDHON KONUT SORUNUNU NASIL ÇÖZÜYOR?

Volksstaat'ın[54] n° 10 ve daha sonraki sayılarında konut sorunu üzerine altı makalelik bir dizi yeralmaktadır.[248] Bu makaleler kırkların bazı çoktan unutulmuş sözümona yazınsal yazıları dışında, yalnızca prudoncu okulu Almanya'ya yerleştirme yönündeki ilk çaba olduğu için dikkate değerdir. Tam bu prudoncu düşüncelere daha yirmibeş yıl önce kararlı bir darbe indirmiş olan[1*] Alman sosyalizminin tüm evrim sürecine kıyasla, bu, öylesine büyük bir geriye dönüşü temsil etmektedir ki, bu çabayı hemen yanıtlamak yerinde olacaktır.

Bugünlerde basında öylesine büyük bir rol oynayan sözde konut darlığı, işçi sınıfının genellikle kötü, aşırı kalabalık  ve sağlığa aykırı konutlarda yaşamalarını içermemektedir. Bu darlık günümüze özgü bir şey değildir; hatta, bu, daha önceki bütün ezilen sınıflar karşısında farklı bir yere sahip olan modern proletaryaya özgü bir sıkıntı da değildir. Tam tersine, bütün ezilen sınıflar bütün dönemlerde oldukça aynı biçimde bu sıkıntıyı çekmişlerdir. Bu konut darlığına son vermek için bir tek araç vardır: işçi sınıfının egemen sınıflarca sömürüsüne ve ezilmesine tümüyle son vermek. Bu gün konut darlığı ile kastedilen, nüfusun ani bir şekilde kentin kendine özgü bir şekilde yoğunlaşmasıdır; kiralardaki çok büyük artış, tek evlerdeki daha da büyük yoğunlaşma, ve hatta bazıları için, yaşamak için bir yer bulma olanaksızlığıdır. Ve bu konut darlığından bu kadar çok sözedilmesi, yalnızca işçi sınıfıyla sınırlı kalmayıp aynı zamanda küçük-burjuvaziyi de etkilediği içindir.

Büyük modern kentlerimizde işçilerin ve küçük-burjuvazinin bir kısmının sıkıntısını çektiği konut darlığı, günümüzdeki kapitalist üretim biçimi sonucu ortaya çıkan sayısız daha küçük, ikincil kötülüklerden biridir. Bu, kesinlikle, işçinin işçi olarak kapitalist tarafından sömürülmesinin doğrudan bir sonucu değildir. Bu sömürü, toplumsal devrimin, kapitalist üretim biçimini ortadan kaldırarak yoketmek istediği temel kötülüktür. Ancak kapitalist üretim biçiminin temel direği, içinde bulunduğumuz toplumsal düzenin, kapitalistin işçinin işgücünü, değeri karşılığı satın alıp, işçiyi işgücü için ödenen fiyatı yeniden yaratması için gerekli olandan daha uzun çalıştırarak, ondan değerinden çok fazlasını almasını mümkün kılması olgusudur. Böylece üretilen artı-değer, bütün kapitalistler ve toprak sahipleri sınıfı ile birlikte onların paralı hizmetkârları olan Papa ve Kaiser'den gece bekçileri ve daha alttakiler arasında paylaşılmaktadır. Burada bu dağılımın nasıl olduğu ile ilgilenmiyoruz, ama şu kadarı kesindir: bütün o çalışmayanlar, bu artı-değerden bir ya da diğer şekilde kendilerine ulaşan artıklarla geçinmektedirler. (Bunun ilk kez ortaya konduğu Marx'ın Kapital'i ile kıyaslayın.)

İşçi sınıfı tarafından üretilen ve ondan karşılıksız alınan bu artı-değerin, çalışmayan sınıflar arasında dağılımı, son derece şiddetli ibret verici kavgalar ve karşılıklı dalavereler  arasında yürütülmektedir. Bu dağılım, alım ve satım yoluyla yapıldığı sürece, başlıca yöntemlerinden biri, alıcının satıcı tarafından aldatılmasıdır; ve perakende ticarette, özellikle büyük kentlerde, bu satıcı için bir mutlak varoluş koşulu haline gelmiştir. Ancak, işçi, bakkalı ya da fırıncısı tarafından malın fiyatı ya da kalitesi yönünden aldatıldığı zaman, bu, ona, işçi olma özelliği nedeniyle yapılmamaktadır. Tam tersine, herhangi bir yerde belirli bir ortalama aldatma ölçüsü, toplumsal kural haline gelir gelmez, bunun uzun dönemde ücretlerde buna uygun düşecek bir artışla ayarlanması gerekir. Aslında işçi, dükkan sahibinin önüne hiç bir şekilde bir işçi, yani bir işgücü satıcısı olarak değil, bir alıcı, yani para ve kredi sahibi olarak çıkmaktadır. Bu aldatma, onu, ve bütün olarak daha yoksul sınıfı, daha zengin toplumsal sınıflardan daha fazla etkilemektedir, ancak, bu, yalnızca onu etkileyen, sınıfına özgü bir kötülük değildir.

Konut darlığı için de durum aynıdır. Büyük modern kentlerin genişlemesi, bu kentlerin belirli kesimlerine, özellikle merkezi konumlu bölgelere yapay ve çoğu kez çok büyük ölçüde artan bir değer vermiştir; bu bölgelerde yükselen binalar, bu değeri artıracak yerde düşürmektedirler, çünkü artık değişen koşulları karşılayamamaktadırlar. Bunlar yıkılmakta ve yerlerini başkaları almaktadır. Bu, hepsinden çok, en büyük sıkışıklık ile dahi, kiraların hiç bir zaman, ya da ancak çok yavaş, belli bir azaminin üstüne yükselebilen merkezi konumlu işçi evleri için geçerlidir. Bunlar yıkılmakta, ve yerlerine dükkanlar, depolar ve resmi binalar dikilmektedir. Bonapartçılık, bu eğilimi, Haussmann kanalıyla, Paris'te, dalavere ve bireysel zenginleşme uğruna büyük ölçüde sömürmüştür. Ancak, Haussmann ruhu yurt-dışına taşmış, Londra, Manchester ve Liverpool'da da bulunmuştur ve kendisini Berlin ve Viyana'da da evinde hissetmiş gibidir. Sonuç olarak, işçiler, kentlerin merkezinden dış mahallelere sürülmekte; işçi meskenleri ve genel olarak küçük meskenler nadir, pahalı ve çoğu kez bütünüyle elde edilemez bir hale gelmekte, çünkü bu koşullar altında daha pahalı konutlar ile çok daha iyi bir spekülasyon alanına kavuşan yapı sanayii, ancak istisnai olarak işçi konutu yapmaktadır.

Dolayısıyla, bu konut darlığı pek doğaldır ki işçiyi, daha (sayfa 366) bayındır herhangi bir sınıfı etkilediğinden, daha fazla etkilemektedir; ancak bu, dükkan sahibinin aldatması kadar sadece işçi sınıfının sırtına binen küçük bir kötülüktür ve işçi sınıfı açısından bu kötülük belli bir düzeye ve belli bir sürekliliğe eriştiği zaman aynı şekilde belli bir ekonomik ayarlama bulmak zorundadır.

İşte Proudhon'un dahil olduğu küçük-burjuva sosyalizmi, çoğunlukla, işçi sınıfının öteki sınıflarla ve özellikle küçük-burjuvazi ile ortaklaşa katlanmak zorunda kaldığı bu gibi zorluklarla uğraşmayı yeğlemektedir. Ve dolayısıyla, bizim Alman prudoncularımızın[2*] esas olarak, gördüğümüz gibi, hiç bir şekilde yalnızca bir işçi sınıfı sorunu olmayan konut sorununa eğilmesi; ve tam tersine, onun gerçek ve yalnızca işçi sınıfına özgü bir sorun olduğunu ileri sürmesi, hiç de raslantı değildir.

"Kiracının ev sahibine göre durumu, ücretli işçinin kapitaliste göre durumununun aynıdır."

Bu, bütünüyle yanlıştır.

Konut sorununda karşı karşıya olan iki yan vardır: Kiracı ve mal sahibi, ya da ev sahibi. İlki ikincisinden bir meskenin geçici kullanımını satınalmak istemektedir; para ya da bu krediyi bizzat ev sahibinden çok yüksek bir bedelle kiraya bir ek şeklinde satınalmak zorunda kalsa dahi para ya da kredi sahibidir. Bu, basit bir meta satışıdır; proleter ile burjuva, işçi ile kapitalist arasındaki bir alışveriş değildir. Kiracı —bir işçi dahi olsa— para sahibi bir insan olarak görünmektedir; bir meskenin, kullanımın alıcısı olarak kazancı ile ortaya çıkabilmek için, kendi malını, yalnızca kendine özgü bir malı, kendi işgücünü daha önceden satmış olmalı, ya da işgücünün ilerdeki satışına dair bir güvence verebilecek durumda olmalıdır. İşgücünün kapitaliste satışının kendine özgü sonuçları burada hiç bir şekilde yoktur. Kapitalist satınalınmış işgücünün ilk olarak kendi değerini, ancak ikinci olarak da, kapitalist sınıf içinde dağıtılmak üzere şimdilik kendi elinde kalan bir artı-değeri yaratmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla bu durumda bir fazla değer yaratılmakta, mevcut değerin toplamı artırılmaktadır. (sayfa 367) Bir kiralama işleminde durum oldukça farklıdır. Ev sahibi kiracıyı ne kadar dolandırırsa dolandırsın, bu zaten varolan, önceden üretilmiş bir değerin aktarılmasıdır, ve ev sahibi ile kiracının birlikte sahip oldukları değerlerin toplamı, önceki gibi aynı kalmaktadır. İşçi emeğinin ürününün bir kısmında, bu emeğin karşılığı kapitalist tarafından değerinin altında, üstünde ya da tam karşılığında ödenmiş olsun, bir miktar aldatılmaktadır; kiracı ise, ancak, konuta değerinden fazla vermek zorunda bırakıldığı zaman aldatılır. Dolayısıyla, ev sahibi ile kiracı arasındaki ilişkinin işçi ile kapitalist arasındaki ilişkiye eş tutulması, bunun tamamıyla yanlış konulmasıdır. Tam tersine, burada iki yurttaş arasında olukça sıradan bir meta alışverişiyle ilgiliyiz ve bu alışveriş genel olarak metaların satışını ve özel olarak "taşınmaz metaın" satışını yöneten ekonomi yasaları uyarınca yürütülmektedir. İlk olarak evin ya da sözkonusu evin bir bölümünün yapım ve bakım masrafları hesaplanmakta; evin konumunun elverişlilik ölçüsünün belirlediği arsa değeri bunu izlemekte; sonucu ise o anki arz ve talep durumu belirlemektedir. Bu basit ekonomik ilişki prudoncumuzun kafasında şöyle ifade edilmektedir:

"Bir kez yapıldıktan sonra ev, gerçek değeri sahibine çok önceden kira biçiminde fazlasıyla ödenmiş olmasına karşın, toplumsal emeğin belirli bir bölümü için kalıcı bir yasal tasarruf hakkı hizmeti görür. Dolayısıyla, örneğin elli yıl önce yapılmış olan bir ev, bu dönem içersinde kira kazancıyla ilk maliyet fiyatının iki, üç, beş, on ve daha çok katı fazlasını karşıladığı anlaşılmaktadır."

İşte gerçek Proudhon bütünüyle karşımızda. İlk olarak, kiranın yalnızca bina maliyetleri üzerindeki faizi ödemeyeceği, aynı zamanda, onarımlar ile şüpheli alacaklar ve ödenmemiş kiralar yanısıra evin boş kaldığı zamanlarında ortalama miktarını ve son olarak da yokolacak olan ve zamanla içinde oturulamaz ve değersiz hale gelen bir eve yatırılan yapım sermayesini yıllık taksitler halinde karşılamak zorunda olduğu unutulmaktadır. İkinci olarak, kiranın binanın üzerinde yapıldığı arsanın artan değerinin faizini de ödemek zorunda olduğu ve dolayısıyla bir kısmının arsa kirasından oluşturduğu unutulmaktadır. Prudoncumuz, hemen bu farkın (sayfa 368) toprak sahibinin herhangi bir katkısı olmaksızın yaratıldığı için adil olarak ona değil, bütünüyle topluma ait olduğunu ileri sürmektedir. Ancak böylelikle gerçekte toprak mülkiyetinin kaldırılmasını talep ettiğini görmezlikten gelmektedir ki, bu konu, burada girmeye kalktığımız takdirde bizi çok uzaklara götürecektir. Ve son olarak bütün alışverişin hiç bir şekilde evin sahibinden satınalınması değil, yalnızca belirli bir zaman için kullanımının satınalınmasından ibaret olduğu olgusunu unutmaktadır. Herhangi bir ekonomik olayın içinde cereyan ettiği gerçek, fiili koşullarla hiç bir zaman ilgilenmek zahmetine katlanamamış olan Proudhon, doğal olarak belirli koşullar altında, bir evin ilk maliyet fiyatının elli yıl boyunca kira şeklinde nasıl elli katından fazla ödendiğini de açıklayamamaktadır. Bu hiç de güç olmayan sorunu ekonomik açıdan inceleyip gerçekten ekonomi yasalarıyla çelişip çelişmediğini, çelişiyorsa nasıl çeliştiğini saptamak yerine, Proudhon, ekonomiden hukuk bilimine cüretli bir atlamaya başvurmaktadır: "Bir kez yapıldıktan sonra ev" belli bir yıllık ödemeye "kalıcı bir yasal tasarruf hakkı hizmeti görmektedir". Bunun nasıl olduğu, evin nasıl bir yasal tasarruf hakkı haline geldiği konusunda Proudhon susmaktadır. Ve oysa bu onun tam açıklaması gereken şeydir. Bu sorunu, incelemiş olsaydı, ne kadar kalıcı olursa olsun, dünyadaki tüm yasal hakların bile bir eve 50 yıl içinde maliyet bedelinin on katını kira şeklinde geri almasını sağlayacak gücü veremeyeceğini, oysa ancak (yasal hak olarak toplumsal olarak kabul edilmiş olan) ekonomik koşulların bunu gerçekleştirebileceğini bulacaktı. Ve bununla yeniden başlangıç noktasına dönmüş olacaktı.

Tüm prudoncu öğreti ekonomik gerçeklikten, hukuksal lafazanlığa, bu kurtarıcı atlayışa dayanmaktadır. Proudhonumuz, ekonomik bağlantılarını yitirdiği her zaman —ve bu her ciddi sorunda onun başına gelmektedir— yasalar alanına sığınmakta ve ebedi adalete başvurmaktadır.

"Proudhon, kafasındaki adalet idealini, Justice éternelle ['ebedi adaleti'] meta üretimine uygun düşen hukuk ilişkilerinden çıkartmakla işe başlar: böylece de, hemen belirtelim, meta üretimi biçiminin adalet kadar ebedi olduğunu bütün iyi vatandaşlara huzur verecek şekilde tanıtlamış olur. (sayfa 369) Ardından, geriye döner ve yürürlükteki meta üretim biçimini ve buna tekabül eden hukuk sistemini bu ideale uygun olarak yeniden düzenlemenin yollarını araştırır. Maddenin bileşimindeki ve ayrışımındaki molekül değişmelerinin yürürlükteki yasalarını inceleyerek bu temel üzerinde belirli sorunları çözeceği yerde, bir kimyacı tutarak, maddenin bileşimi ve ayrışımını, "ebedi ideler", "tâbi hal", ve "yakınlık" aracılığı ile düzenlemek iddiasında bulunsa bu adam hakkında ne düşünürdük? Tefecilik, Justice éternelle ['ebedi, adalete'] équite éternelle ['ebedi hakkaniyete'], mutualité éternelle ['ebedi dayanışmaya'] ve öteki vérités éternellés ['ebedi gerçeklere'] aykırıdır dediğimiz zaman, kilise bababalarının, tefeciliğin, grâce éternelle ['ebedi inayetle'], foi éternelle ['ebedi inançla'] ve la volonté éternelle de Dieu ['Tanrının sonsuz iradesiyle'] bağdaşamayacağını söylemelerinden aslında fazla bir şey bilmiş olur muyuz?" (Marx, Capital, Vol. I, s. 45.)

Bizim prudoncumuz[3*] efendisi ve ustasından daha iyi değildir:

"Kira anlaşması, modern toplum yaşantısında, hayvan vücutlarında kandolaşımı kadar gerekli olan binlerce değişimden biridir. Doğal olarak bu değişimlerin hak kavramının etkisinde olması, bir başka deyişle, her yerde kesin adalet gerekleri uyarınca yapılması bu toplumun çıkarına olacaktır. Bir başka deyişle, toplumun ekonomik yaşantısının, Proudhon'un deyişiyle kendisini ekonomik hak düzeyine yükseltmesi gereklidir. Gerçekte, bildiğimiz gibi bunun tam tersi olmaktadır."

Marx'ın prudonculuğu tam bu açıdan böylesine kısa ve inandırıcı bir şekilde tanımlamasından beş yıl sonra, birisinin Alman dilinde böylesine boş laf yığınını hâlâ yayınlıyor olması inanılır gibi mi? Bu saçmalar ne anlama geliyor? Yalnızca günümüz toplumunu yöneten ekonomik yasaların uygulama sonuçlarının yazarın adalet duygusuna ters düştüğü, ve sorunun, bu durumu düzeltecek şekilde düzenlenmesi gibi bir dinsel isteği savunduğu anlamına geliyor. Evet kurbağaların kuyruğu olsaydı artık kurbağa olmazlardı. Ve, (sayfa 370) kapitalist üretim biçimi de "bir hak kavramına", yani işçileri sömürme hakkına sahip değil midir? Ve yazar bunun kendi hak kavramı olmadığını söylerse, bir adıl ilerlemiş olur muyuz?

Ama konut sorununa geri döneli. Prudoncumuz şimdi "hak kavramı"nı başıboş bırakmakta ve bize aşağıdaki dokunaklı hitabı sunmaktadır:

"O pek yüceltilen yüzyılımızın bütün kültürü içinde, büyük kentlerde nüfusun %90'ından fazlası benim diyebileceği bir yere sahip olmayışı gerçeğinden daha korkunç bir saçmalık olamadığını ileri sürebiliriz. Manevi ve ailevi varlığın gerçek düğüm noktası, aile ocağı ve yuva, toplumsal girdapla silinip süpürülmektedir. ... Bu açıdan, vahşilerden çok gerideyiz. Mağara adamının mağarası, Avustralyalının kilden kulübesi, Hintlinin kendi ocağı varken, modern proletarya pratikte havada asılı durmaktadır." vb..

Bu acı yakınmada prudonculuğu tüm gerici biçimiyle buluyoruz. Modern devrimci proleter sınıfın yaratılması için, geçmişin işçisini toprağa bağlayan bağın kesilmesi kesinlikle zorunluydu. Dokuma tezgahının yanısıra küçük evi, bahçesi ve tarlasına sahip olan el dokumacısı, bütün acılara ve siyasal baskılara karşın, sessiz, halinden memnun "dindar ve onurlu" bir insandı; zenginlere, rahiplere ve devlet yetkililerine şapkasını çıkarırdı ve aslında tam bir köleydi. Önceleri toprağa zincirlenmiş olan işçiyi tümüyle mülksüz bir proleter, bütün geleneksel ayakbağlarından kurtarılmış, bir kuş kadar özgür hale dönüştüren tam da bu modern büyük sanayidir; işçi sınıfı sömürüsünün sonal biçimi içinde, kapitalist üretim içinde alaşağı edebilecek biricik koşulları yaratan işte tam da bu ekonomik devrimdir. Ve bu gözüyaşlı prudoncu, gelerek, işçilerin aile ocağı ve yuvalarından uzaklaştırılışı için, bu sanki onların entelektüel kurtuluşunun en birinci koşulu değil de büyük bir gerilemeymiş gibi yakınmaktadır.

27 yıl önce, İngiltere'de İşçi Sınıfının Durumu'nda, 18. yüzyılda İngiltere'de gerçekleştiği şekliyle, işçilerin tam bu aile ocağı ve yuvalarından uzaklaştırılışı sürecini ana çizgileriyle açıklamıştım. Böyle yapmakla toprak ve fabrika (sayfa 371) sahiplerinin sorumlu oldukları kötülükler ve bu kovulmanın ilk olarak, ilgili işçiler üzerindeki kaçınılmaz, maddi ve manevi, yıkıcı etkileri de orada gerektiği gibi açıklanmıştır. Ancak, o koşullarda kesin olarak zorunlu bir tarihsel evrim süreci olan bunu "vahşilerin de altında" bir gerileme olarak düşünmek aklıma gelir miydi? Olanaksız. 1872'nin İngiliz proleteri 1772'nin "aile ocağı ve yuvasıyla" kırsal dokumacısından ölçülmeyecek kadar yüksek bir düzeydedir. Ve mağarasıyla mağara adamı, kilden kulübesiyle Avustralyalı, ya da kendi ocağıyla Hintli, hiç bir şekilde bir Haziran Ayaklanmasını ya da bir Paris Komününü gerçekleştirebilir miydi?

İşçilerin durumunun kapitalist üretimin geniş çapta uygulanmasından beri bütünüyle maddi olarak kötüleştiğini yalnızca burjuvazi kuşkuyla karşılamaktadır. Yalnızca bu nedenle geriye dönerek (aynı şekilde çok yetersiz olan) Mısır'ın zenginliklerine,[254] yalnızca köle ruhlar yaratmış olan kırsal küçük sanayie, ya da "vahşilere" özlemle bakmamız gerekli mi? Tam tersine yalnızca modern büyük sanayi tarafından yaratılan, onu toprağa zincirleyenler de dahil olmak üzere miras kalan tüm kısıtlamalardan kurtarılmış ve büyük kentlerde kümelenmiş olan proletarya, bütün sınıf sömürüsüne ve sınıf egemenliğine son verecek olan büyük toplumsal dönüşümü gerçekleştirebilir. Eski kırsal el dokumacıları, aile ocakları ve yuvalarıyla bunu hiç bir şekilde yapamaz; onu yapma isteklerinden sözetmek şöyle dursun, böyle bir fikri hiç bir şekilde kavrayamazlardı bile.

Öte yandan, Proudhon için, son yüzyılın tüm sanayi devrimini, el emeği yerile makineyi koyan ve emeğin üretkenliğini bin kat artıran buhar gücünün ve büyük-ölçekli fabrika üretiminin sokulması, gerçekte hiç bir zaman olmaması gereken çok kınanacak bir olaydır. Küçük-burjuva Proudhon, herkesin anında tüketilebilen ve pazarda değişilebilen ayrı ve bağımsız bir ürün ürettiği bir dünya özlemektedir. Böylece, herkes emeğinin tam karşılığını, bir başka ürün cinsinden aldığı için "ebedi adalet" yerine gelmekte, ve olabilecek en iyi dünya yaratılmaktadır. Ama, Proudhon'un olabilecek bu en iyi dünyası, çok önceden, bütün büyük sanayi dallarında bireysel emeği yoketmiş olan, daha küçük ve hatta (sayfa 372) en küçük dallarını her gün giderek daha çok ortadan kaldıran, bunun yerine makineyle desteklenen toplumsal emeği ve işlenmeye hazır doğa güçlerini koyan, ve anında değişilebilen ya da tüketilebilen sonal ürün ellerinden geçmek zorunda olduğu pek çok bireyin ortak çalışması olan, sınai gelişmenin ilerlemesiyle daha tomurcuk iken koparılmış ve ayaklar altında ezilmiştir. Ve işte tam da bu sanayi devrimi sayesinde insan emeğinin üretici gücü —insanlık tarihinde ilk kez olarak— öylesine yüksek bir düzeye yükselmiştir ki, tümü içinde rasyonel bir işbölümü varsayımıyla, yalnızca toplumun her üyesi için bol tüketim ve büyük yedek fonu için değil, ayrıca her bireye yeterli boş zaman bırakarak, tarihsel olarak miras kalan kültürün —bilim, sanat, ilişki biçimleri— gerçekten korunmaya değer [öğelerinin] yalnızca korunması değil, egemen sınıfların tekeli olmaktan çıkarılıp bütün toplumun ortak malı haline dönüştürülmesi ve daha da geliştirilmesi için yeterli üretim yapılması olanağı vardır. Ve belirleyici nokta buradadır: insan emeğinin üretici gücü bu düzeye yükseldikten sonra, bir egemen sınıfın varlığı için tüm mazeretler ortadan kalkmaktadır. Ensonu, sınıf farklarının savunulmasında sonal dayanak her zaman için [şu olmuştur]: toplumun entelektüel çalışmaları ile ilgilenecek zamana sahip olması için günlük gereksinmenin üretimi ile kendini yormayacak bir sınıf gereklidir. Şimdiye kadar büyük tarihsel gerekçeye sahip olan bu iddia, son yüzyılın sanayi devrimi ile bir darbede ve tümüyle kökünden kesilip atılmıştır. Bir egemen sınıfın varlığı, her gün sınai üretim güçlerinin, ve aynı şekilde, bilim, sanat ve özellikle kültürel ilişki biçimlerinin gelişmesine daha büyük engel teşkil etmektedir. Bizim modern burjuvamızdan daha kabasına raslanmamıştır.

Bütün bunlar dostumuz Proudhon için hiç bir şey ifade etmiyor. O "ebedi adalet"ten başka bir şey istemiyor. Herkes kendi ürünü karşılığında emeğinin tam karşılığını, emeğinin tam değerini alacaktır. Ancak bunu bir modern sanayi ürününde hesaplamak karmaşık bir iştir. Çünkü modern sanayi, eski bireysel el zanaatlarında sonal üründe açıkça görünen bireyin toplam ürün içindeki özel payını gizlemektedir. Ayrıca modern sanayi, Proudhon'un bütün sisteminin (sayfa 373) üzerine kurulu olduğu bireysel değişimi, yani bir ötekinden ürününü tüketmek amacıyla alan iki üretici arasındaki dolaysız değişimi giderek ortadan kaldırmaktadır. Dolayısıyla, prudonculuğun tümünde gerici bir çizgi izlenmektedir; sanayi devrimine karşı bir nefret ve basan açık, bazan kapalı bir şekilde dile getirilen, bütün modern sanayii —bunlar makineleri, mekanik tezgahlar ve diğer işleri— aforoz ederek eski, saygıdeğer el emeğine geri dönülmesi isteği. Bu durumda, üretici gücümüzün binde 999'unu kaybedecekmişiz, bütün insanlık mümkün olan en kötü emek esaretine mahkum olacakmış, açlık genel bir kural haline gelecekmiş — değişimi, herkesin "emeğinin tam karşılığını" alacak şekilde düzenledikten ve "ebedi adalet" gerçekleştikten sonra bütün bunların ne önemi var?

Fiat Justitia, pereat mundus!

Bütün dünya yokolsa da adalet yerine gelsin!

Ve, uygulanması herhangi bir şekilde mümkün olsaydı, bu prudoncu karşı-devrimde dünya yokolacaktı.

Ancak, besbelli ki modern büyük sanayi ile belirlenen toplumsal üretimle bile, bu deyimin herhangi bir anlamı varsa, herkese "emeğinin tam karşılığının" garantilenmesi mümkündür. Her ayrı işçinin "kendi emeğinin tam karşılığının" sahibi olması değil de tümüyle işçilerden oluşan toplumun bütününün, üyeleri arasında kısmen tüketim için dağıttığı, kısmen üretim araçlarını yenileme ve çoğaltmak için kullandığı, ve kısmen üretim ve tüketim için bir yedek fon olarak biriktirdiği emeklerinin toplam ürününe sahip olması şeklinde genişletilmesi halinde ancak bu deyimin bir anlamı olacaktır.

*

Yukarda söylenenlerden sonra, prudoncumuzun büyük konut sorununu nasıl çözeceğini zaten önceden biliyoruz. Bir yandan, karşımızda artık vahşilerden de geri olmamamız için her işçinin kendi malı olan bir eve sahip olması istemi var. Öte yandan gerçekte olduğu gibi, bir evin ilk maliyet bedelinin kira şeklinde iki, üç, beş ya da on katı geri ödenmesinin bir yasal hakka dayandığı ve yasal tasarruf hakkının (sayfa 374) "ebedi adalet"le çeliştiği güvencesine sahibiz. Çözüm basit: yasal tasarruf hakkını ortadan kaldırır, ve ebedi adalet sayesinde ödenen kiranın meskenin kendi maliyeti hesabına dayanan bir ödemenin yapılmasını ilân ederiz. Eğer kişi öncüllerini, sonucu önceden içerecek şekilde düzenlemişse o zaman hiç kuşkusuz önceden hazırlanmış sonucu, çıkından çıkarıp, böbürlenerek bunun sonucu olduğu sarsılmaz mantığa işaret etmek, herhangi bir şarlatanın sahip olduğundan fazla bir beceri gerektirmez.

Ve burada da öyle olmaktadır. Kiralanmış meskenlerin ortadan kaldırılması bir zorunluluk olarak ileri sürülmekte ve her kiracının kendi meskeninin sahibi haline dönüştürülmesi bir istem şeklinde ifade edilmektedir. Bunu nasıl yapacağız? Çok basit:

"Kiralanmış meskenler geri satınalınacaktır. ... önceki ev sahibine evinin değeri son kuruşuna kadar ödenecektir. Kira, önceden olduğu gibi, kiracının kalıcı sermaye hakkı için (ödediği) haracı temsil ederken, kiralanmış meskenin geri satınalınacağı açıklandığı günden itibaren kiracı tarafından ödenen aynı sabit miktar kendi mülkiyetine geçmiş olan mesken için ödenen yıllık taksit olacaktır. ... Toplum ... bu yolla kendini özgür ve bağımsız mesken sahipleri topluluğuna dönüştürmektedir."

Prudoncu, ev sahibinin çalışmadan toprak kirası ve eve yatırdığı sermayeden faiz almasını ebedi adalete karşı işlenmiş bir suç saymaktadır. Bunun sona ermesi gerektiğini, artık eve yatırılan sermayenin faiz, satınalınmış taşınmaz mal mülkiyetini temsil ettiği için de toprak rantı getirmemesi gerektiğini öne sürmektedir. Şimdi günümüz toplumunun temeli, kapitalist üretim biçiminin, bundan hiç bir şekilde etkilenmediğini görüyoruz. İşçi sömürüsünün döndüğü eksen işgücünün kapitaliste satılması ve kapitalistin bu alışverişi kullanışı, yani işçiyi ödenmiş işgücünün karşılığı olandan çok fazla üretmeye zorlaması gerçeğidir. Daha sonra toprak kirası, ticari kâr, sermaye faizi, vergi, vb., biçimlerinde kapitalist ve hizmetkârlarının çeşitli türleri arasında bölüştürülen artı-değeri yaratan işte kapitalist ve işçi arasındaki bu alışveriştir. Ve şimdi prudoncumuz gelerek, bir tek tür kapitalistin, o da, dolaysız olarak işgücü satınalmayan ve (sayfa 375) dolayısıyla artı-değer yaratılmasına da neden olmayan bir kapitalist (türünün) kâr yapmasını ya da faiz almasını engelleyebilirsek, bunun bir adım ilerleme olacağına inanmaktadır. Ev sahipleri, toprak kirası ve faiz alma olasılıklarından, yarın yoksun bırakılsalar dahi, işçi sınıfından alınan ödenmemiş emek miktarı kesinlikle aynı kalacaktır. Ancak, bu prudoncumuzun şunu ileri sürmesini engellememektedir:

"Dolayısıyla kiralanmış meskenlerin ortadan kaldırılması devrimci fikrin doğurduğu en verimli ve görkemli amaçlardan biridir ve sosyal-demokrasinin birincil istemlerinden biri haline gelmelidir."

Bu, tümüyle, gıdaklamaları her zaman yumurtladığı yumurtaların büyüklüğüyle ters orantıda olan Proudhon ustanın pazar yeri çığırtkanlığının tıpatıp aynıdır.

Ve şimdi her işçi, küçük-burjuva ve burjuva, yıllık taksitler ödeyerek, meskenin önce kısmen, sonra tamamen sahibi olmaya zorlansaydı, işler ne kadar güzel olurdu, düşünün bir! Büyük sanayi, ama küçük işçi evlerinin bulunduğu ve her evli işçinin kendisine ait küçük bir evi işgal ettiği İngiltere'nin sanayi bölgelerinde bunun belki de bir anlamı olabilirdi. Ancak Paris ve Kıtadaki büyük kentlerin çoğundaki küçük sanayi, herbirinde on, yirmi ya da otuz ailenin birarada yaşadığı büyük evlerle tamamlanmaktadır. Kiralanmış meskenlerin satınalınacağının açıklandığı dünyayı özgürleştiren karar gününde Peter'in Berlin'de bir mühendislik içinde çalıştığını varsayalım. Bir yıl sonra, isterseniz Hamburger Tor dolayında bir yerde bir evin beşinci katında küçük bir odadan oluşan dairesinin onbeşte-birine sahip olsun. Ardından işini kaybeder, ve kısa bir süre sonra kendini Hannover'de Pothof'ta avluya bakan nefis manzarasıyla bir evin üçüncü katında benzer bir dairede bulur. Orada beş ay kaldıktan sonra bu malın ancak 1/36'sını ele geçirmiştir ki, bir grev onu Münih'e yollayarak 11 aylık bir ikâmet [sonunda] Ober-Angergasse arkasında sokak seviyesinde oldukça sıkıcı bir meskenin mülkiyetinin tam olarak 11/180'ine sahip olmaya zorlar. Şimdi işçiler arasında çok sık görünen türden daha sonraki iş değiştirmeler onu St. Gallen'de daha az cazip olmayan bir evin 7/360'ı, Leeds'deki bir diğerinin 23/180'i, ve Seraing'de bir üçüncü dairenin, "ebedi adalet"in yakınacak (sayfa 376) hiç bir şeyi olmaması için tam olarak hesaplanmış olan, 347/56.223'ü ile donatmıştır. Ve şimdi, bu dairelerdeki hisselerin bizim Peter'e ne yararı var? Ona bu hisselerin gerçek değerini kim verecek? Bir zamanlar onun olan çeşitli dairelerdeki diğer hisselerin sahip ya da sahiplerini nerede bulacak? Ve, katlarında diyelim ki, yirmi daire bulunan, ve satınalma dönemi sona erip kiralanmış daireler ortadan kaldırıldıktan sonra bütün dünyaya dağılmış olan belki de üçyüz kısmi sahibe ait olan herhangi bir büyük eve ilişkin mülkiyet ilişkileri tam olarak nedir? Prudoncumuz, o zaman geldiğinde, herhangi birine, herhangi bir zaman, herhangi bir emek ürününün tam emek karşılığını verecek olan prudoncu değişim bankasının varolacağını, ve dolayısıyla, bir dairedeki bir hissenin de tam değerini ödeyeceğini söyleyecektir. Ancak, ilk olarak, konut sorunu üzerindeki makalelerde hiç değinilmediği için burada prudoncu değişim bankasıyla hiç bir şekilde ilgili değiliz, ve ikinci olarak, bu, birisi bir meta satmak istediğinde her zaman zorunlu olarak tam değeri karşılığında bir alıcı bulacağı gibi garip bir yanlışa dayanmaktadır, ve üçüncü olarak, Proudhon onu icat etmeden önce İngiltere'de Labour Exchange Bazaar[255] adı altında bir kezden fazla iflas etmiştir

İşçinin konutunu satınalması gerektiği kavramının tümü, bir kez daha prudonculuğun zaten belirtilmiş olan temel gerici görüşüne dayanmaktadır ki, buna göre modern büyük sanayi tarafından yaratılan koşullar sağlıksız bir büyümedir, ve toplumun zorla yani, yüzyıldan beri izlemekte olduğu eğilimin tersine, eski kararlı bireysel el zanaatlarının genel kural olduğu ve genel olarak yokolan ve genel olarak söylemek gerekirse halen yokolmaya devam eden küçük sanayiin idealleştirilmiş bir restorasyonundan başka bir şey olmayan bir duruma getirilmesi gerekir. Bir kez işçiler bu istikrarlı koşullar içine itildikten ve "toplumsal girdap" mutlu bir şekilde ortadan kaldırıldıktan sonra, işçi, yeniden doğal olarak "aile ocağı ve yuva" mülkiyetinden yararlanabilir, ve yukardaki satınalma teorisi daha az saçma görünür. Ancak Proudhon, bütün bunları gerçekleştirmek için ilk olarak dünya tarihinin saatini yüzyıl geri alması gerektiğini, ve bunu yaptığı takdirde günümüz işçisini büyük-büyük-büyük-babalarının (sayfa 377) olduğu gibi öylesine dargörüşlü, sürünen, gizlenen köle ruhlar haline dönüştüreceğini unutmaktadır.

Ancak, konut sorununun bu prudoncu çözümü herhangi bir akılcı ve pratikte uygulanabilir kapsam içerdiği kadarıyla, bugün zaten uygulanmaktadır, ama bu gerçekleşme "devrimci fikrin rahminden" değil, büyük burjuvaların kendilerinden çıkmaktadır. Yetkin bir İspanyol gazetesini, Madrid'de çıkan 16 Mart 1872 tarihli La Emmancipaciôn'u[256] dinleyelim:

"Konut sorununu çözmede, Proudhon tarafından önerildiği şekliyle ilk bakışta gözkamaştıran, ancak daha yakından incelendiğinde son derece yetersizliği ortaya çıkan, bir diğer yol daha vardır. Proudhon, kiracıların taksit planıyla alıcılara dönüştürülmesini, yılda ödenen kiranın belirli bir meskenin satınalma ödemesinin bir taksidi olarak kaydedilmesini, ve böylelikle belirli bir zaman sonra kiracının ev sahibi haline gelmesini önermektedir. Proudhon'un çok devrimci olarak kabul ettiği bu yöntem, bütün ülkelerde, kirayı artırarak evlerin değerinin iki ve üç katını sağlayan spekülatörlerin şirketlerince uygulanmaktadır. Kuzey-Doğu Fransa'da M. Dollfus ve diğer büyük imalatçılar bu sistemi yalnızca para kazanmak için değil, ayrıca kafalarının gerisindeki bir siyasal nedenle uygulamışlardır.

"Egemen sınıfın en akıllı liderleri, kendileri için proletaryaya karşı bir ordu kurmak amacıyla, her zaman için çabalarını küçük mülk sahiplerinin sayısını artırmaya yöneltmişlerdir. Son asrın burjuva devrimleri, asiller ile kilisenin büyük topraklarını, İspanyol cumhuriyetçilerinin hâlâ varolan büyük topraklara yapmayı önerdikleri gibi küçük parçalara bölmüş, ve böylece o günden beri toplumdaki en gerici unsur ve kentsel proletaryanın devrimci hareketine kalıcı bir engel olan bir küçük toprak sahipleri sınıfı yaratmıştır. Napoléon III müstakil kamu borç tahvillerinin birim değerini azaltarak kentlerde benzer bir sınıf yaratmayı amaçlamış ve M. Dollfus ve meslektaşları da, işçilerine yıllık taksitlerle ödenecek küçük meskenler satarak onlardaki bütün devrimci ruhu boğmaya, ve aynı zamanda bu mülk sayesinde onları içinde bir kez çalıştıkları fabrikaya bağlamaya çalışmışlardır. Dolayısıyla, Proudhon planı işçi sınıfına herhangi bir refah (sayfa 378) getirmekten uzak olduğu gibi, hatta doğrudan doğruya onun aleyhine dönüşmüştür."[5*]

O halde konut sorunu nasıl çözümlenecek? Günümüz toplumunda her hangi bir diğer toplumsal sorunun çözüldüğü gibi: arz ve talebin tedrici ekonomik ayarlanması ile, sorunu her zaman yeniden yaratan ve dolayısıyla çözüm olmayan bir çözüm ile. Bir toplumsal devrimin, bu sorunu nasıl çözeceği, yalnızca her durumdaki özel koşullara dayanmamaktadır, ama aynı zamanda, en önemlilerinden biri, kent ve kır arasındaki çelişkinin ortadan kaldırılması olan, çok daha geniş kapsamlı sorunlarla da ilgilidir. Gelecekteki toplumun düzenlenmesi için ütopik sistemler yaratılması bizim görevimiz değildir, sorunu burada ele almak son derece boş olacaktır. Ancak bir şey kesindir; rasyonel kullanımı varsayımıyla, büyük kentlerde, herhangi bir gerçek "konut darlığını" anında giderecek mesken için yeterli bina zaten vardır. Bu doğal olarak, ancak, mevcut sahiplerin mülksüzleştirilmesiyle, yani onların evlerine evsiz işçileri ya da bugünkü evlerinde aşırı derecede kalabalık olan işçileri yerleştirerek olabilir. Proletarya, siyasal güç kazanır kazanmaz kamu çıkarları uğruna alınacak böyle bir önlemin uygulanması, mevcut devletçe yapılan diğer kamulaştırmalar ve yerleştirmeler kadar kolay olacaktır.

*

Ancak, prudoncumuz konut sorunundaki önceki başarıları ile tatmin olmamıştır. Sorunu yer düzeyinden, daha yüksek sosyalizm alanına yükseltip, bunun, orada da (sayfa 379) "toplumsal sorunun" yaşamsal bir "küçük parçası" olduğunu tanıtlamak zorundadır:

"Şimdi sermaye veriminin, örneğin bütün sermayeler üzerindeki faizi yüzde-bir ile sabitleştiren, ancak dikkatinizi çekerim, bu faiz haddini giderek sıfır noktasına yaklaştırma eğilimi olan bir geçici yasa ile ergeç olacağı gibi boynuzlarından yakalandığını varsayalım, öyle ki, sonuç olarak sermayenin devri için gerekli olan emekten fazla hiç bir şey ödenmeyecektir. Bütün öteki ürünler gibi, ev ve konutlar da doğal olarak bu yasanın uygulama alanına dahil edilmiştir. ... Bizzat evin sahibi bir satışı kabul edecek ilk kişi olacaktır, çünkü aksi takdirde, evi kullanılmayacak ve ona yatırılan sermaye tamamıyla yararsız olacaktır."

Bu pasaj, prudoncu elkitabının temel maddelerinden birini içermekte ve onun için de etkin olan karışıklığın çarpıcı bir örneğini sunmaktadır.

"Sermayenin üretkenliği", Proudhon'un eleştirmeksizin burjuva iktisatçılarından aldığı bir saçmalıktır. Gerçekten, burjuva iktisatçıları da, emeğin bütün zenginliğin kaynağı ve bütün metaların değer ölçüsü olduğu önerisi ile başlamaktadırlar; ama aynı şekilde, bir sınai ya da el zanaatları işine sermaye yatıran kapitalistin nasıl olup da bunun sonunda yalnızca yatırdığı sermayeyi değil, ama ayrıca onun üstünde bir kârı geri aldığını açıklamak zorundadırlar. Sonuç olarak, her tür çelişkiye bulaşmak ve sermayeye de belli bir üretkenlik atfetmek zorunda kalırlar.

Proudhon'un burjuva ideolojisi ile nasıl tümüyle sarmaş dolaş olduğunu, sermayenin üretkenliğine ilişkin bu sözleri devralması gerçeğinden daha açıkça hiç bir şey tanıtlayamaz. Sözde "sermayenin üretkenliği" (günümüz toplumsal ilişkileri altında, onlarsız sermaye dahi olmayacağı), ücretli işçinin ödenmemiş emeğini alabilmesi için ona atfedilen nitelikten başka bir şey olmadığını daha en başında görmüştük.

Ancak, Proudhon'un burjuva iktisatçılarından ayrıldığı nokta, "sermayenin üretkenliğini" onaylamaması, ama tam tersine, onda "ebedi adalet"in bir ihlalini görmesidir. İşçinin emeğinin tam karşılığını almasını engelleyen işte bu üretkenliktir. Dolayısıyla ortadan kaldırılması gerekir. Ama nasıl? (sayfa 380) Zorunlu bir yönetmelik ile faiz oranını düşürerek ve sonunda sıfıra indirerek. Ardından, prudoncumuza göre sermaye artık üretken olmayacaktır.

Borç verilmiş para-sermayenin faizi, kârın ancak bir kısmıdır; ticari ya da sınai sermayenin kârın, kapitalist sınıf tarafından işçi sınıfından ödenmemiş emek şeklinde alınan artı-değerin ancak bir kısmıdır. Faiz oranını yöneten ekonomik yasalar, artı-değer oranını yöneten yasalardan, aynı tür bir toplumun yasalarında olabileceği kadar bağımsızdır. Ancak bu artı-değerin tek tek kapitalistler arasındaki dağılımına gelince, işlerinde diğer kapitalistler tarafından verilmiş büyük miktarda sermaye bulunan sanayiciler ve tüccarlar için —diğer bütün şeyler aynı kalmak koşuluyla— kârın, faiz oranının düştüğü ölçüde yükselmesi gerekir. Dolayısıyla faizin azaltılması ve sonunda ortadan kaldırılması, gerçekte hiç bir şekilde, sözde "sermaye üretkenliği"ni "boynuzları"ndan yakalayamayacaktır. İşçi sınıfından alınan ödenmemiş artı-değerin tek tek kapitalistler arasındaki dağılımını yeniden düzenlemekten başka bir şey yapmayacaktır. Sınai kapitaliste karşı işçiye değil, rantiyeye karşı sınai kapitaliste bir üstünlük verecektir.

Yasal hareket noktasından, Proudhon, bütün ekonomik gerçekleri olduğu gibi, faiz oranını toplumsal üretim koşulları ile değil, bu koşulların genel ifadesini bulduğu devlet yasaları ile açıklamaktadır. Devlet yasaları ile toplumdaki üretim koşulları arasındaki ilişkiye dair herhangi bir sezişten yoksun olan bu görüş açısından, bu devlet yasaları, zorunlu olarak, herhangi bir anda tam karşıtları ile aynı şekilde ikame edilebilecek tamamıyla keyfi emirler olarak görülmektedir. Dolayısıyla, Proudhon için —bunu yapacak güce sahip olur olmaz— faiz oranını yüzde-bire indirecek bir kararname çıkarmaktan kolay bir şey yoktur. Ve diğer tüm toplumsal koşullar aynı kaldığı takdirde, bu prudoncu kararname sadece kâğıt üzerinde var olacaktır. Faiz oranı, bütün kararnamelere karşın, bugün bağlı olduğu ekonomi yasaları ile yönetilmeye devam edecektir.

Kredi itibarı olan kişiler, eskiden olduğu gibi, koşullar uyarınca yüzde-iki, üç, dört ve daha yükseğine kredi almaya devam edecek ve tek fark, rantiyelerin, yalnızca davacı (sayfa 381) olması beklenmeyen kişilere para verme konusunda çok dikkatli davranmaları olacaktır. Ayrıca bu büyük sermayeyi "üretkenliği"nden yoksun kılma planı dağlar kadar eskidir; faiz oranını sınırlamaktan başka bir amacı olmayan, ve o zamandan buyana, uygulamada sürekli olarak ihlal edildiği ya da boşluklarından yararlanıldığı için her yerde yürürlükten kaldırılan tefecilik yasaları kadar eskidir, ve devlet toplumsal üretim yasaları karşısında çaresizliğini itiraf etmek zorunda kalmıştır. Ve bu ortaçağa ait ve işlemeyen yasaların yeniden uygulanması "sermaye üretkenliğini boynuzlarından yakalamaktır"? Ne kadar yakından incelenirse prudonculuğun o kadar gerici olduğu görülmektedir.

Ve bu yolla faiz oranı böylelikle sıfıra indirilince, ve dolayısıyla sermaye faizi ortadan kaldırılınca, "sermayenin devri için gereken emekten fazla hiç bir şey ödenmeyecektir". Bu, sözde, faizin ortadan kaldırılmasının kârın ve hatta artı-değerin ortadan kaldırılmasına eşit olduğu anlamına gelmektedir. Ancak, faizin kararname ile ortadan kaldırılması gerçekten mümkün olsaydı, sonuç ne olurdu? Rantiye sınıfının sermayelerini, avans olarak borç vermeleri için artık hiç bir neden kalmaz, ama bunu kendi hesaplarına kendi sınai işletmelerine ya da anonim şirketlere yatırırlardı. İşçi sınıfından kapitalist sınıf tarafından sızdırılan artı-değer miktarı aynı kalır; yalnızca dağılımı, o da çok değil, değişirdi.

Gerçekte prudoncumuz daha şimdiden, burjuva toplumunda mal alımında, ortalama olarak "sermaye devri için gerekli-emek"ten (sözkonusu malın üretimi için gerekli olan, şeklinde okunmalıdır) fazla hiç bir şeyin ödenmediğini görememektedir. Emek bütün metaların değer ölçüsüdür, ve günümüz toplumunda —piyasa dalgalanmaları dışında— toplam olarak metalar için onların üretiminde gerekli-emekten fazla ortalama bir ödeme yapılması kesinlikle olanaksızdır. Hayır, hayır, sevgili prudoncum, güçlük başka yerde yatıyor. Bu, (sizin karmaşık terminolojinizi kullanarak) "sermayenin devri için gerekli emek"in tümüyle ödenmemiş olması gerçeğinde yatıyor! Bunun nasıl olduğu (konusunda) Marx'a bakabilirsiniz. (Capital, Vol. I, s. 128-60).

Ancak bu yeterli değil. Sermaye faizi [Kapitalzins] (sayfa 382) ortadan kaldırılırsa, ev kirası [Mietzins][6*] onunla birlikte ortadan kalkar; çünkü "bütün ürünler gibi, ev ve konutlar da doğal olarak bu yasanın uygulama alanı içindedir". Bu, tam, bir yıllık gönüllü askerini çağıran yaşlı binbaşının şu sözlerini andırmaktadır:

"Doktor olduğunuzu duydum; evime zaman zaman gelebilirsiniz; insanın bir karısı, yedi çocuğu olursa, her zaman onaracak bir şey bulunur."

Asker: "Özür dilerim, binbaşı, ama ben bir felsefe doktoruyum."

Binbaşı: "Benim için farketmez; doktor doktordur."

Prudoncumuz aynı şekilde davranmaktadır; ev kiraları [Mietzins] ya da sermaye faizi [Kapitalzins], onun için hepsi aynı. Faiz faizdir; doktor doktordur. Yukarda gördük ki, genellikle ev kirası [Mietzins] denilen, kira fiyatı [Mietpreis] aşağıdakilerden oluşmaktadır: 1° toprak kirası olan bir kısım, 2° yapı yapanın kârı da dahil, yapı sermayesinin faizi olan bir kısım, 3° onarım ve sigortaya giden bir kısım, 4° kârı içeren yapı sermayesinin, evin giderek yıprandığı orana göre yıllık taksitler halinde amorti edecek bir kısım.

Ve şimdi "bizzat evin sahibinin bir satışı kabul edecek ilk kişi olacağını, çünkü aksi takdirde evin kullanılmayacağı ve ona yatırılan sermayenin tamamıyla yararsız olacağını" en kör olan bile açıkça görecektir. Hiç kuşku yok. Borç verilmiş sermaye üzerindeki faiz kaldırılırsa, ev kirasından [Miete] kira faizi [Mietzins] olarak sözedilebileceği ve bu tür "kira faizi"nin gerçekte sermaye faizi olan bir kısım içerdiği için, bundan böyle hiç bir ev sahibi evi için bir kuruşluk kira alamayacaktır. Doktor doktordur. Alelade sermaye faizine ilişkin tefecilik yasaları ancak boşluklarından yararlanılarak etkisiz hale getirilebilirken, uzaktan dahi olsa ev kirası oranına değinmemişlerdir. İşi uzatmadan yeni tefecilik yasasının, yalnızca basit sermaye faizini değil aynı zamanda meskenlerin karmaşık ev kirasını [Mietzins] da düzenleyeceği ve giderek ortadan kaldıracağını hayal etmek ise Proudhon'a özgüdür. O halde neden bu "tamamıyla yararsız" ev iyi bir para karşılığında ev sahibinden (sayfa 383) satınalınıyor ve nasıl oluyor da böyle koşullarda ev sahibi, onarım masraflarından kurtulmak amacıyla bu "tamamıyla yararsız" evi başından atmak için kendisi para vermiyor — bu konuda karanlıkta bırakılıyoruz.

Yüksek sosyalizm (Proudhon usta buna suprasosyalizm demiştir) alanındaki bu büyük başarıdan sonra prudoncumuz daha da yükseklerde uçmakta, kendini haklı görmektedir:

"Şimdi artık yapılması gereken, böylesine önemli konumuza her cepheden ışık tutmak için bazı sonuçlar çıkarılmasıdır."

Peki bu sonuçlar nedir? Faizin kaldırılmasıyla konut evlerin yararsızlığı kadar önceden söylenenlerle ilgisi olmayan şeyler. Yazarımızın görkemli ve ciddi üslubundan arındırılınca, bunların, yalnızca kiralanmış konutların satınalınması işleminin kolaylaştırılması için aşağıdakilerin arzulandığı anlamına gelmektedir: 1° konu üzerinde doğru istatistikler; 2° iyi bir çevre sağlığı denetleme gücü; ve 3° yeni evlerin yapımını yüklenecek yapı işçileri kooperatifleri. Bütün bunlar pek doğaldır ki çok iyi ve hoştur, ancak bunlar, içine gizlendiği gözkamaştırıcı terimlere karşın, hiç bir şekilde prudoncu kafa karışıklığının muğlaklığına "tümüyle ışık" saçamamaktadır.

Böylesine büyük işler başaran kişi, Alman işçilerine ciddi bir öğütte bulunma hakkına sahiptir:

"Bize öyle geliyor ki, bu ve benzer sorunlar, sosyal-demokrasinin ilgisine fazlasıyla layıktır. ... Burada konut sorununda olduğu gibi, kredi, devlet borçları, özel borçlar, vergiler gibi diğer ve eşit önemde konularda da görüşlerine açıklık getirmeye çalışsın", vb..

Dolayısıyla, prudoncumuz burada bizi "benzer sorunlar" üzerine tam bir dizi makale bekleyişi ile karşı karşıya bırakmaktadır, ve eğer bunların hepsini mevcut "çok önemli sorun" kadar derinlemesine incelerse, Volksstaat bir yıl için yeterli sayıya sahip olacaktır, ancak biz bekleme durumundayız — hepsi şimdiye kadar söylenenlerle aynı kapıya çıkmaktadır: sermaye faizi kaldırılacak ve onunla kamu ve özel borçlar üzerindeki faiz yokolacak, kredi bedelsiz olacak vb.. Aynı sihirli formül bütün konulara uygulanmakta ve her özel (sayfa 384) durumda, değişmez mantıkla, sermaye faizi kaldırıldığı zaman ödünç paraya artık faiz ödenmeyeceği gibi aynı şaşırtıcı sonuca ulaşılmaktadır.

Bu arada, prudoncumuzun bizi tehdit ettiği sorunlar iyi sorunlardır: Kredi! İşçinin, haftadan haftaya olandan, ya da rehinciden aldığı krediden başka ne kredisine gereksinmesi olabilir? Bu krediyi bedelsiz ya da faizli, hatta rehincinin tahsil ettiği fahiş bir faizle almış olsun, bu onun için ne kadar fark eder? Ve, genel olarak, ondan bir yarar sağlanmışsa, yani işgücünün üretim maliyeti azalmışsa, işgücünün fiyatı düşmeye mahkum olmayacak mı? Ancak burjuva ve özellikle küçük-burjuva için kredi, önemli bir konudur, ve kredi herhangi bir zaman ve ayrıca faiz ödemeksizin alınabilse, bu özellikle küçük-burjuva için çok hoş bir şey olurdu. "Devlet borçları"! İşçi sınıfı onları kendisinin yapmadığını, ve iktidara geldiği zaman onların ödenmesini onları aktedenlere bırakacağını bilmektedir. "Özel borçlar"! — krediye bak. "Vergiler"! burjuvaziyi çok fazla, ama işçiyi ancak çok az ilgilendiren bir konu. İşçinin vergi olarak ödediği, uzun dönemde işgücünün üretim maliyetine girmekte ve dolayısıyla kapitalist tarafından telafi edilmesi gerekmektedir. Bize, burada, işçi sınıfı için çok önemli sorunlar olarak gösterilen bütün bunlar gerçekte yalnızca, burjuva, ve daha da fazla küçük-burjuva için hayati önemdedir; ve Proudhon'a karşın, bir işçi sınıfının, bu sınıfların çıkarlarını korumaya çağrılmadığını savunuyoruz.

Prudoncumuzun, işçileri gerçekten ilgilendiren büyük sorun, kapitalist ve ücretli işçi arasındaki ilişki, kapitalistin nasıl olup da işçilerinin emeği ile kendisini zenginleştirebildiği sorunu üzerine söyleyecek tek bir sözü yoktur. Efendisi ve ustasının bu konuyla ilgilendiği doğrudur, ancak konuya kesinlikle hiç bir açıklık getirmemiştir. En son yazılarında dahi, Marx'ın 1847'de öylesine çarpıcı bir biçimde hiçliğe indirgediği Sefaletin Felsefesi'ne göre, esas olarak, hiç bir ilerleme kaydetmemiştir.

25 yıl boyunca Latin ülkeleri işçilerinin bu "İkinci İmparatorluk Sosyalisti"nin yazılarından başka hemen hemen, hiç bir sosyalist zihni gıdaya sahip olmayışları yeterince kötüdür, ve prudoncu teorinin şimdi Almanya'yı da istila (sayfa 385) etmesi iki katı bir şanssızlık olacaktır. Ancak bundan korkmaya gerek yok. Alman işçilerinin teorik görüş noktası prudoncumuzunkinden 50 yıl ileridir, ve bu tek sorunu, konut sorununu, bu konuda başka dertlerden kurtulmak için örnek olarak almak yeterli olacaktır.

İKİNCİ KISIM - BURJUVAZİ KONUT SORUNUNU NASIL ÇÖZÜYOR